De juiste verlichting op 4 vakgebieden voor het voetlicht

Goede verlichting is niet alleen bedoeld om ‘voldoende te kunnen zien’. Uit tal van praktijk- en wetenschappelijke onderzoeken is inmiddels duidelijk dat licht impact heeft op veel fysiologische processen, zoals concentratievermogen, waak-slaapritme, metabolisme, humeur enzovoort. Dit betekent dat de juiste verlichting het verschil kan maken in onder meer het onderwijs, de zorg, op kantoor en in de agro. Wat zeggen deze onderzoeken tot nu toe specifiek over deze locaties?

Al langer is vanuit de praktijk bekend dat verlichting in het algemeen impact heeft op het hele menselijke welzijn en functioneren, maar ook op bijvoorbeeld de groei van planten. Wetenschappelijk onderzoek van de afgelopen jaren gaat steeds dieper in op de aspecten die een verschil kunnen maken. Natuurlijk zonlicht lijkt het ultieme te zijn en is een inspiratiebron voor lichtontwerpers om hiermee te experimenteren en wetenschappers om verder onderzoek te doen naar de impact van elk detail en combinaties daarvan.
De introductie van ledverlichting in 2014 heeft hierin een belangrijke rol gespeeld, omdat deze lichtbron ook daadwerkelijk traploos is in te stellen op onder meer lichtniveau en kleurtemperatuur. Hiermee zijn theorieën te valideren en praktijkonderzoeken uit te voeren.

1. Zorg

Biodynamische of circadiane verlichting is kunstlicht dat de cyclus van de zon simuleert met betrekking tot zowel kleurtemperatuur als lichtintensiteit. Kort gezegd: veel rood licht aan het begin en einde van de dag en veel meer blauw licht overdag. Dit type verlichting kan binnen de zorgsector op verschillende manieren een positief effect hebben op zowel patiënten/cliënten als het zorgpersoneel. Beide doelgroepen verblijven immers een groot deel van de dag binnen en ontberen hiermee voldoende zonlicht. Bij patiënten/cliënten gaat het niet alleen om mensen die in het ziekenhuis liggen, maar vooral (dementerende) ouderen in een verzorgingstehuis en mensen in een verslavingskliniek. Blauw licht maakt mensen overdag actiever, waardoor zij ’s avonds beter slapen en er minder medicatie nodig is. Door meer rood licht ontwaken mensen op een rustige manier en gaan ook weer rustig de nacht in. Ook zorgpersoneel voelt zich beter bij kunstlicht dat het zonnespectrum uitstraalt.

Medicatielabels

Mariëlle Aarts, universitair docent licht en verlichting aan de Technische Universiteit Eindhoven (TU/e) promoveerde in 2020 op haar proefschrift over de visuele lichtbehoefte van verpleegkundigen. Licht is in deze beroepsgroep onder meer van belang om bijvoorbeeld etiketten goed te kunnen lezen of het doorlopen van vloeistoffen door een infuusslang te controleren. Aarts toonde aan dat meer licht dan aanbevolen in de richtlijnen kan helpen bij het verminderen van leesfouten, wat uiteindelijk leidt tot een lager risico op problemen bij de patiënt als gevolg van verkeerde medicatie. Vooral voor mensen met verziendheid, een aandoening die ruwweg begint op de leeftijd van 35 jaar, profiteren van meer licht. Meer licht dan aanbevolen, vereenvoudigt hiermee het werk van oudere verpleegkundigen en verbetert ook hun prestaties.
In 2025 start Rofianda Light Solutions in samenwerking met universiteiten en gezondheidsinstellingen een onderzoek naar de invloed van circadiane/biodynamische verlichting op het herstel van comateuze patiënten en op het herstellen van het dag/nachtritme bij neurotraumatische mensen die dit zijn kwijtgeraakt na bijvoorbeeld een ongeluk. Dit onderzoek volgt op praktijkervaringen die gunstige effecten laten zien.

2. Onderwijs

Nu bekend is dat licht de concentratie en het algemeen welbevinden kan beïnvloeden, dan is onderzoek naar de invloed van licht in het onderwijs een logische vervolgstap. Relevante normen verwijzen al naar het belang van de gemiddelde verlichtingssterkte, de gelijkmatigheid van het licht, de kleurechtheid en de mate van verblinding. Belangrijk is het echter ook om te kijken naar het type gebruiker. Zo zal voor wetenschappelijk onderzoek in een laboratorium andere verlichting nodig zijn dan voor een groep 1 op de basisschool.
Onderzoeken naar specifiek verlichting binnen het onderwijs vallen in veel gevallen onder de noemer ‘binnenruimtes’, waarin ook veel onderzoek wordt gedaan naar de impact van verlichting op kantoormedewerkers.

Verhoogde concentratie

Experimenten van de Universiteit Twente tonen aan dat leerlingen die werken bij een dynamisch lichtsysteem – waarbij de kleurtemperatuur en intensiteit van de verlichting zijn afgestemd op de activiteit – 18 procent hoger scoren op een concentratietest. Ook zijn ze op lange termijn meer gemotiveerd. Het onderzoek toonde ook aan dat zij de leeromgeving meer waarderen. Een onderzoek van Ideska beschrijft een eenjarig experiment van het Academisch Ziekenhuis Hamburg-Eppendorf waarin werd gekeken welk effect licht heeft op de prestaties van kinderen. Hierin is een vergelijking gemaakt tussen de prestaties die zijn geleverd in een klaslokaal met standaard koel wit ledlicht en een klaslokaal waarvan het licht was in te stellen op vier verschillende kleuren. Passend bij de activiteit werden de vier standen toegepast. In het laatste geval verbeterde de concentratie en het gedrag. Tevens lazen de kinderen sneller en maakten minder fouten.
Kennisrotonde van het NRO (nationaal regieorgaan onderwijsonderzoek) publiceerde in juni 2024 een overzicht van zaken in een klaslokaal die impact hebben op de ontwikkeling van leerlingen in het voortgezet onderwijs. Een tweetal highlights: Goede kwaliteit van kunstverlichting voorkomt hoofdpijn en vermoeidheid [1]. Blauwwitte verlichting verhoogt de denksnelheid en concentratie tijdens toetsen van middelbare scholieren [2].

3. Kantoren

Goede verlichting in kantoren verbetert de prestaties en het welbevinden van werknemers. De praktijk leert dat hierin nog veel winst is te boeken. Kantoren zijn bij uitstek gebouwen waarin veel verschillende activiteiten plaatsvinden: van werk achter de computer tot aan creatieve sessies, en van pauze tot intensief overleg plegen. Dit betekent dat ‘goede verlichting’ in kantoren geen eenduidig antwoord kent en per ruimte – en individu – moet worden bekeken wat zinvol is. Niet alleen het type werkzaamheden speelt namelijk een rol, maar bijvoorbeeld ook de leeftijd van de medewerker en zijn persoonlijke voorkeuren. Verlichting die individuen zelf kunnen aanpassen geniet op kantoren daarom ook de voorkeur.

Onderzoeken

Juliette van Duijnhoven, onderzoeker aan de TU/e heeft in haar wetenschappelijke carrière al veel onderzoek gedaan naar de impact van verlichting in kantooromgevingen. Net als bij scholen verbetert voldoende verlichting met de juiste kleurtemperatuur de prestaties en concentratie van kantoormedewerkers. Van Duijnhoven: ‘Het rendement is daarbij het grootst wanneer medewerkers hun eigen instellingen kunnen maken. Niet alleen qua hoeveelheid licht en de lichttemperatuur, maar ook ten aanzien van de hoek waaronder de verlichting uit de armatuur straalt. Een juiste hoek en juiste armatuur voorkomen verblinding, schittering en schaduwwerking. Verder blijken grotere lichtvlakken in kantoren meer rust te geven dan puntverlichting en hiermee het welzijn (minder ziekteverzuim) en prestaties van medewerkers te verbeteren.’
Waar veel licht met een hoge kleurtemperatuur de alertheid en concentratie verbetert, heeft schemerlicht ook zo zijn voordelen. In 2013 stelden Duitse psychologen dat mensen in het duister creatiever zijn. Kantoorprocessen waarbij creativiteit een rol speelt, bijvoorbeeld bij ontwerpopdrachten of het oplossen van problemen die vragen om ‘out of the box’ te denken, verlopen derhalve beter bij gedimd licht.

4. Agro

De invloed van licht binnen de agro-sector wordt voor een belangrijk deel onderzocht bij de universiteit van Wageningen. Een focus ligt daarbij op plantengroei. Anja Dieleman is al jaren betrokken bij verschillende onderzoeken: ‘Licht is de belangrijkste productiefactor in de plantenteelt; vooral goed licht in de wintermaanden levert een voordeel op voor de teler.’

In de afgelopen jaren is er veel geëxperimenteerd met onder ander lichtintensiteit en lichtkleuren. Hieruit blijkt onder meer dat blauw licht een remmend effect heeft op celverlenging wat resulteert in dikkere bladeren en kortere stengels. Omgekeerd zal minder blauw licht leiden tot een groter bladoppervlak en langere stengels. Verrood licht wordt inmiddels ingezet om de strekking van de planten te bevorderen, terwijl groen licht een positieve invloed blijkt te hebben op de groei en biomassa, wat onder meer belangrijk is bij het kweken van groente.

Aardbeienteelt

Aardbeien vragen om voldoende zonlicht om aan de planten te kunnen rijpen. Dit kan in de wintermaanden in de kas een probleem zijn. Proeven bij telers met zonspectrale lampen – ledlampen die het volledige zonnespectrum uitstralen – gaven goede resultaten met betrekking tot de grootte en de zoetheid van de aardbei. Deze was gelijk aan de aardbeien die onder daglicht groeien en in sommige gevallen zelfs beter.

Noten
1. Winterbottom M., Wilkins A., ‘Lighting and discomfort in the classroom’, Journal of environmental psychology vol. 29, Elsevier, London (UK), 2009.
2. Kim S., Casement M., ‘Promoting adolescent sleep and circadian function: A narrative review on the importance of daylight access in schools’, Chronobiology International, London (UK), 2024.

Tekst: ing. Marjolein de Wit - Blok
Fotografie: Trilux, iStock, Rofianda

Lees meer artikelen in het dossier Verlichting

De ­juiste ­verlichting op 4 vakgebieden voor het voetlicht

Rendement